29/06/2025
Tác giả: Nguyễn Văn Tuấn
Sự phát triển vượt bậc của trí tuệ nhân tạo trong những năm gần đây đang tạo ra bước ngoặt cho nhiều lĩnh vực, trong đó có công nghệ thông tin và ngành thư viện. Một trong những công cụ tiêu biểu cho sự đổi mới này là ChatGPT – mô hình ngôn ngữ trí tuệ nhân tạo do OpenAI phát triển, có khả năng xử lý ngôn ngữ tự nhiên, sinh văn bản và tương tác như con người. Việc tích hợp ChatGPT vào thư viện điện tử không chỉ làm thay đổi cách tiếp cận thông tin của bạn đọc mà còn mở ra tiềm năng số hóa, tự động hóa và cá nhân hóa trải nghiệm người dùng trong hệ thống thư viện hiện đại.
Trong mô hình thư viện truyền thống, người dùng thường phải tra cứu theo từ khóa cố định trong các cơ sở dữ liệu hoặc mục lục thư viện (OPAC). Điều này đôi khi gây khó khăn đối với những bạn đọc không quen với cấu trúc truy vấn hoặc ngôn ngữ chuyên ngành. ChatGPT có thể giải quyết bài toán này bằng cách cho phép người dùng tương tác thông qua ngôn ngữ tự nhiên – đặt câu hỏi, yêu cầu gợi ý, thậm chí yêu cầu tóm tắt hoặc phân tích một tài liệu. Điều này biến ChatGPT trở thành một “trợ lý thông tin” linh hoạt và thân thiện, đặc biệt phù hợp với xu hướng người dùng trẻ, ưa thích công cụ trực quan và tương tác.
Ngoài chức năng hỗ trợ tra cứu, ChatGPT còn đóng vai trò là công cụ hỗ trợ tự động hóa trong công tác phục vụ bạn đọc. Thay vì để thủ thư trả lời hàng loạt câu hỏi lặp đi lặp lại – như thời gian mở cửa, cách đăng ký mượn sách, quy định sử dụng tài liệu số – thư viện có thể tích hợp ChatGPT vào chatbot nhằm cung cấp dịch vụ trả lời 24/7, chính xác và hiệu quả. Thậm chí, khi được kết nối với hệ thống dữ liệu nội bộ, ChatGPT có thể đưa ra gợi ý phù hợp với từng loại người dùng, ví dụ như sinh viên ngành Y sẽ được gợi ý nguồn tài liệu học thuật khác với sinh viên ngành Kinh tế.
Khả năng phân tích và xử lý văn bản mạnh mẽ của ChatGPT cũng rất hữu ích trong công tác tổ chức và xử lý tài liệu số. ChatGPT có thể được sử dụng để tóm tắt nội dung sách, trích xuất từ khóa, phân loại tài liệu theo chủ đề hoặc tự động gán nhãn cho tài nguyên số. Những thao tác này vốn dĩ đòi hỏi nhiều thời gian và nhân lực nếu thực hiện thủ công, nay có thể được tự động hóa và tối ưu hóa nhờ công nghệ AI. Thư viện có thể giảm tải đáng kể khối lượng công việc kỹ thuật và tập trung hơn vào công tác phục vụ chuyên sâu.
Trong môi trường học tập và nghiên cứu, ChatGPT là một công cụ đồng hành hữu ích. Sinh viên, học viên cao học hoặc nhà nghiên cứu có thể sử dụng ChatGPT như một trợ lý học thuật: đặt câu hỏi về lý thuyết, nhờ giải thích khái niệm, lập đề cương nghiên cứu hoặc thậm chí thảo luận về một chủ đề tri thức phức tạp. Đây là một hướng phát triển tiềm năng của thư viện hiện đại – không chỉ là nơi lưu trữ tri thức mà còn là không gian tương tác và mở rộng hiểu biết.
Tuy nhiên, việc ứng dụng ChatGPT vào thư viện điện tử cũng đặt ra một số thách thức. Về mặt đạo đức, cần có những quy định rõ ràng để tránh tình trạng lạm dụng công cụ AI trong sao chép học thuật hoặc dẫn đến đạo văn. Về mặt kỹ thuật, các mô hình như ChatGPT không thay thế hoàn toàn kiến thức chuyên môn, đặc biệt trong những truy vấn yêu cầu độ chính xác cao. Ngoài ra, thư viện cũng cần đầu tư hạ tầng kỹ thuật đủ mạnh, hệ thống bảo mật, và đào tạo nhân sự để triển khai công cụ này một cách hiệu quả và bền vững.
Tại Việt Nam, nhiều trường đại học và thư viện lớn đang từng bước tiếp cận mô hình thư viện thông minh. Việc tích hợp ChatGPT vào hệ thống thư viện không chỉ là xu thế, mà còn là giải pháp phù hợp để nâng cao chất lượng phục vụ trong bối cảnh số hóa giáo dục và chuyển đổi số quốc gia. Các thư viện nên bắt đầu từ quy mô nhỏ như triển khai chatbot hỗ trợ người dùng, sau đó mở rộng sang các ứng dụng học tập, phân tích tài liệu, quản trị dữ liệu, từ đó hình thành một hệ sinh thái thư viện số linh hoạt, hiện đại và thân thiện hơn với người dùng.
Tóm lại, ChatGPT mang lại một phương thức tiếp cận mới cho hoạt động thư viện điện tử, góp phần chuyển dịch vai trò của thư viện từ một trung tâm lưu trữ sang một trung tâm tri thức chủ động, thông minh và cá nhân hóa. Việc khai thác hiệu quả công nghệ AI, trong đó có ChatGPT, sẽ là một trong những bước đi quan trọng giúp thư viện Việt Nam thích ứng với thời đại số và phục vụ tốt hơn nhu cầu ngày càng đa dạng của người học và cộng đồng nghiên cứu.